Czego nie jeść przy policystycznych jajnikach? – PCOS dieta

W leczeniu PCOS dieta stanowi jeden z ważniejszych filarów leczenia. Coraz więcej młodych kobiet zmaga się z nieprzyjemnymi objawami, jakie daje jedno z najczęściej występujących zaburzeń u kobiet w wieku rozrodczym — zespół policystycznych jajników. Trądzik, nadmierne owłosienie, przetłuszczająca się skóra głowy, wahania nastroju, problemy z zajściem w ciąże — to tylko początek listy problemów, z jakimi zmaga się kobieta chorująca na PCOS. W poniższym artykule przybliżę Ci, czym w ogóle jest PCOS, omówię jego przyczyny oraz skupię się na diecie, oraz stylu życia jaki warto prowadzić by pomóc sobie i poczuć się lepiej.

Czym jest PCOS?

PCOS, czyli zespół policystycznych jajników jest jednym z najczęściej występujących zaburzeń endokrynologicznych (hormonalnych) u kobiet w wieku rozrodczym. PCOS jest zespołem objawów, które u każdej kobiety mogą się trochę różnić. Do objawów najczęstszych PCOS zaliczamy:

• nieregularne cykle (brak lub zaburzenia owulacji)
• hiperandrogenizm
• policystyczna morfologia jajników w obrazie USG

Według kryteriów Rotterdamskich wyróżnia się 4 fenotypy PCOS, w zależności od występujących objawów:

1. Brak jajeczkowania, hiperandrogenizm, policystyczne jajniki
2. Brak jajeczkowania, hiperandrogenizm, prawidłowy obraz jajników
3. Regularne cykle miesiączkowe, hiperandrogenizm i policystyczne jajniki
4. Przewlekły brak jajeczkowania, normalne androgeny i policystyczne jajniki

Jak wygląda diagnostyka PCOS?

Diagnoza PCOS również opiera się na kryteriach Rotterdamskich. Muszą występować 2 z 3 wymienionych kryteriów by lekarz zdiagnozował PCOS:

• hiperandrogenizm
• zaburzenia miesiączkowania
• policystyczne jajniki w obrazie USG

Znając fenotyp PCOS dieta może być znacznie lepiej dopasowana, również pozwala to na lepsze dobranie suplementacji pod występujące objawy, wtedy zmiany w diecie i stylu życia były bardziej efektywne.

Powikłania PCOS

PCOS jest zaburzeniem, które niesie za sobą ryzyko rozwinięcia się wielu innych chorób, na co warto uważać jeśli ktoś mierzy się z PCOS. W perspektywie długoterminowej mogą rozwinąć się takie choroby jak:

• cukrzyca typu II, 
• choroby układu krążenia,
• rak endometrium.

Przyczyny PCOS  – dieta, styl życia i nie tylko..

Za etiologię PCOS uważa się zaburzenia endokrynologiczne związane z hiperandrogenizmem (nadmiar hormonów tzw. męskich) oraz insulinoopornością. Z kolei jedną z przyczyn hiperandrogenizmu i insulinooporności może być otyłość trzewna (brzuszna). Przerost androgenów oraz insulinooporność sprzyjają zaburzeniom owulacji, co u niektórych kobiet może wywołać PCOS.

Czynniki środowiskowe jako przyczyna PCOS

Czynniki środowiskowe mogą nie być bezpośrednią przyczyną PCOS, ale mogą wpłynąć na ekspresję PCOS, czyli klinicznie ujawnienie się tego zaburzenia. Do przyczyn środowiskowych (zewnętrznych) należą:

• dieta
• końcowe produkty zaawansowanej glikacji, tzw. AGEs
• aktywność fizyczna (nadmierna, stresogenna) lub jej całkowity brak
• niedobór witaminy D
• substancje zaburzające gospodarkę hormonalną (Bisfenol A — BPA)

Stres, a PCOS

Poza hiperandrogenizmem do innych przyczyny PCOS zaliczane są:

• Stres
• Przewlekły, lekki stan zapalny
• Genetyczne obciążenia
• Styl życia i wybory z nim związane

Okazuje się, że kobiety z PCOS mają znacznie zwiększony poziom stresu. Zwiększony poziom stresu jest prawdopodobnie związany z nadmiernym pobudzeniem osi podwgórze-przysadka-nadnercza.

Nadnercza odpowiadają za produkcję kortyzolu, czyli tzw. hormonu stresu. Kiedy się stresujemy, nasze nadnercza wydzielają kortyzol, który (w skrócie) pobudza nasz organizm do działania i uruchamia reakcję „walcz lub uciekaj”. A także szereg innych procesów w organizmie jak np. zwiększa poziom insuliny. Taki przewlekły stan podwyższonego poziomu insuliny może doprowadzić do rozwinięcia się hiperinsulinemii i insulinooporności. O tym więcej przeczytasz tutaj. Oś podwzgórze-przysadka-nadnercza może być nadmierna pobudzana przez:

• zaburzony rytm dobowy
• stres
• ból
• niepokój
• silne emocje

Wykazano, że kobiety z PCOS mają wyższy poziom kortyzolu w porównaniu do grupy kontrolnej, co może wskazywać na to, że stres i nadmierne pobudzenie osi podwgórze-przysadka-nadnercza jest jedną z przyczyn PCOS.

Dojrzewanie pęcherzyków w jajnikach będzie zależało również od prwidłowej pracy osi podwzórze-przysadka-jajniki. Podwzgórze stymuluje przysadkę do wydzielenia gonadotropin LH i FSH. Przykładowo: gdy stężenie hormonu luteinizującego (LH) wzrasta w stosunku do hormonu folikulotropowego (FSH), dochodzi do nadmiernej produkcji androgenów, co jest częste u kobiet z PCOS. FSH odpowiada między innymi za stymulowanie dojrzewania pęcherzyków jajnikowych oraz zwiększanie aktywności enzymu aromatazy, który odpowiada za konwersję androgenów.

Zaburzenie pracy podwzgórza np. przez stres będzie wpływało na PCOS dwoma drogami:

1. Zaburzenie osi: podwzgórze-przysadka-nadnercza i nasilenie np. insulinooporności, która jest jedną z przyczyn PCOS
2. Zaburzenie osi: podwzgórze-przysadka-jajniki, co będzie wpływało na wydzielanie hormonów płciowych i zaburzało owulację

UWAGA! Zanim wszystko zrzucimy na stres, ważne by wykluczyć inne choroby podwzgórza jak np. guzy. Pamiętaj by ze wszystkimi nietypowymi objawami zgłosić się do lekarza.

PCOS dieta i żywienie

Jak już wspominałam w leczeniu PCOS dieta odgrywa kluczową rolę. Poniżej przedstawię Tobie możliwe opcje, ale pamiętaj, e nic nie zastąpi indywidualnej konsultacji z dietetykiem klinicznym.

PCOS dieta z niskim indeksem glikemicznym w leczeniu PCOS

Przy PCOS najbardziej zalecaną modyfikacją w diecie powinno być stosowanie produktów o niskim indeksie glikemicznym zamiast tych z wysokim indeksem glikemicznym. Chociaż tu ważna też jest ilość produktów i utrzymywanie ładunku glikemicznego posiłków na niskim lub średnim poziomie. To oznacza, że przy PCOS jak najbardziej można jeść owoce. Trzeba je tylko dobrze wkomponować w dietę i nie przesadzać z ilością. Cukier jednak warto zamienić na takie słodzinki jak erytrytol i ksylitol, które są co raz łatwiej dostępne.

Dieta z niskim indeksem glikemicznym przywraca prawidłowe wyniki badań. U osób z PCOS dieta z niskim IG, obniżyła:

• wskaźnik insulinooporności,
• poziom insuliny na czczo,
• poziom cholesterolu na czczo, lipoproteiny LDL i trójglicerydów,
• poziom testosteronu całkowitego w porównaniu z dietą o wysokim IG.

Dieta o potencjale przeciwzapalnym w PCOS

W diecie osób z PCOS powinno się unikać nasyconych kwasów tłuszczowych, które nasilają stan zapalny (wzrost krążącego TNF-α). Nasycone kwasy tłuszczowe powinny zostać zastąpione nienasyconymi kwasami tłuszczowymi, które z kolei wykazują działanie przeciwzapalne.

Niepożądane nasycone kwasy tłuszczowe to:

• tłuste mięso
• tłuszcze zwierzęce: smalec, łój, masło
• olej palmowy
• olej kokosowy
• żywność wysokoprzetworzona
• wypieki, batoniki, słodycze, rogaliki>

Niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe to:

• tłuste ryby (omega 3 i 6)
• nasiona i pestki
• orzechy
• awokado
• oleje roślinne spożywane na zimno, odpowiednio przechowywane.

Poza podażą nienasyconych kwasów tłuszczowych jest jeszcze kilka innych czynników w diecie, które wykazują działanie przeciwzapalne. Modelem żywienia, który uwzględnia wszystkie te czynniki, jest dieta śródziemnomorska, która wykazuje działanie przeciwzapalne. Opiera się ona na:

• spożywaniu tłuszczów nienasyconych
• węglowodanach o niskim indeksie glikemicznym
• odpowiedniej podaży błonnika pokarmowego
• antyoksydantach dostarczanych ze świeżych owoców i warzyw
• umiarkowanym spożyciu białka zwierzęcego

PCOS dieta niskowęglowodanowa w modelu śródziemnomorskim

„Wyniki badania sugerują, że zastosowanie diety śródziemnomorskiej o niskiej podaży węglowodanów jest skutecznym sposobem leczenia pacjentek z nadwagą i PCOS.„

W 12 tygodniowym, randomizowanym badaniu klinicznym przebadano 72 pacjentki z nadwagą i PCOS. Pacjentki podzielono na dwie grupy i losowo przydzielono do modelu żywieniowego z deficytem energetycznym:

1. Niskowęglowodanowa dieta w stylu środzimnomorskim lub
2. Dieta nieskotłuszczowa

W badaniu porównywano takie parametry pacjentek przed i po badaniu jak: BMI, obwód talii, WHR (stosunek talia/biodra), % tkanki tłuszczowej, stężenie insuliny na czczo, stężenie glukozy na czczo, HOMA IR, stężenie cholesterolu całkowitego, testosteronu całkowitego, hormonów LH i FSH oraz poziom prolaktyny.

Kobiety w grupie stosującej dietę low carb (nisko węglowodanowa) o charakterze śródziemnomorskim straciły więcej na wadze, zauważono większy spadek w obwodzie talii, większy spadek tkanki tłuszczowej, testosteronu całkowitego, hormonów LH, FSH oraz stosunku LH/FSH.

Wyniki badania sugerują, że zastosowanie diety śródziemnomorskiej o niskiej podaży węglowodanów jest skutecznym sposobem leczenia pacjentek z nadwagą i PCOS. Przywróciło to badanym kobietom m.in. cykl menstruacyjny, poprawiły się parametry antropometryczne oraz profil endokrynologiczny. Badacze sugerują, że jest to znacznie lepszy model żywienia niż stosowanie diety niskotłuszczowej w leczeniu klinicznym pacjentek z PCOS i nadwagą.

Modyfikacja stylu życia przy PCOS

Tak samo jak dieta przy PCOS zmiana stylu życia może okazać się niezbędna. 

Aktywność fizyczna przy PCOS

Aktywność fizyczna to jeden z elementów, który warto włączyć do swojej codzienności w walce z PCOS. Co najważniejsze aktywność fizyczna jest jednym z najsilniejszych czynników, które poprawiają insulinowrażliwość, dlatego powinna być nieodłącznym elementem terapii w walce z PCOS. 

Ważna jest nie tyle sama aktywność jak również jej jakość. Badania pokazują, że bardziej intensywne treningi przyniosą lepsze efekty. Najlepiej byłoby łączyć trening aerobowy z treningiem oporowym (siłowym) lub mieszać je na przestrzeni tygodnia. Raz można poćwiczyć z ciężarem własnego ciała lub z obciążeniem, innego dnia zrobić jogging, marszobieg czy pograć w tenisa. Zaleca się by długość treningu aerobowego na tydzień, wynosiła nie mniej niż 120 min. Treningi aerobowe, to wszystkie te gdzie wzrasta nam tętno i łapiemy zadyszkę, ale nie ćwiczymy z obciążeniem, gdzie tempo jest znacznie niższe. Przykłady:

Trening aerobowy:

• Bieganie
• Marszobiegi
• Szybka jazda na rowerze
• Rolki
• Orbitrek
• Taniec
• Tenis 
• HIIT (połączenie aerobów z treningiem oporowym)

Trening oporowy:

• Trening z ciężarem własnego ciała
• Trening z obciążeniem
• Trening siłowy

Sen, a PCOS

Sen jest nieodłącznym elementem naszego codziennego życia. Odpowiednia ilość i jakość snu jest kluczowa dla utrzymania zdrowia, nie inaczej jest u kobiet chorujących na PCOS. Z uwagi na fakt, że przy PCOS wzrasta ryzyko rozwoju wielu chorób metabolicznych, a insulinooporność jest często przyczyną PCOS sen to podstawowy element, o który w szczególności powinny zadbać kobiety z PCOS.

Deprywacja snu, czyli jego niedobór, zbyt mała ilość i niedosypianie wiąże się ze zwiększonym ryzykiem rozwoju insulinooporności, cukrzycy typu II oraz otyłości, czyli chorób i zaburzeń, na które kobiety z PCOS i tak są już narażone.

Poza chorobami metabolicznymi, przy PCOS często towarzyszą zaburzenia natury psychicznej jak zaburzenia lękowe czy stany depresyjne. Wiadomo już, że niedobór snu również może wpływać na etiologię tych zaburzeń.

Kluczowym tzw. hormonem snu, który ma znaczenie dla dojrzewania pęcherzyków jajnikowych, jest melatonina. Jej wydzielanie zwiększa się w godzinach wieczornych, niedługo przed snem. Melatonina reguluje rytm dobowy, jest bardzo silnym przeciwutleniaczem oraz chroni pęcherzyki jajników podczas dojrzewania. Te wszystkie elementy są bardzo pożądane przy PCOS, w którym właśnie występują problemy z owulacją, stanem zapalnym oraz czasami zaburzeniami snu. Dbałość o rytm dobowy, regularne godziny i jakość snu będzie istotnym elementem terapii PCOS.

Podsumowując, to właśnie brak snu i jego zbyt mała ilość może się przyczynić do rozwinięcia się insulinooporności i nasilenia objawów PCOS.

PCOS suplementacja

Analiza badań naukowych wykazała, że kobiety z PCOS bardzo często mają niedobory wielu witamin i minerałów, co jest bardzo często spowodowane źle zbilansowaną dietą. Najczęstsze niedobory dotyczą:

• Omegi-3
• Wapnia
• Magnezu
• Cynku
• Kwasu foliowego
• Witaminy C
• Witaminy B12
• Witaminy D

Z kolei zaobserwowano nadmierne spożycie sodu, tłuszczów, szczególnie nasyconych oraz cholesterolu co będzie przyczyniało się do rozwinięcia chorób metabolicznych i pogorszenia objawów jakie wystepują przy PCOS.

Zawsze niedobory staramy się uzupełnić z dietą, komponujemy ją tak by dostarczała wszystkich niezbędnych składników odżywczych. Witaminy i minerały z pożywienia najlepiej się będą wchłaniać pod warunkiem, że dobrze skomponujemy dietę. Nie wszystkie z tych witamin da się jednak uzupełnić z dietą, dlatego czasami suplementacja jest niezbędna. Szczególnie w fazie zdrowienia.  Dodatkowa suplementacja jest istotna jeśli kobieta jest np. na diecie wegańskiej lub przyjmuje leki, które mogą powodować niedobory jak np. metformina czy tabletki antykoncepcyjne.

Witamina D₃

Witamina D₃ jest witaminą, którą syntetyzujemy w skórze pod wpływem promieni słonecznych. Jeśli nie dociera wystarczająco dużo promieni słonecznych lub jeśli my ten czas kiedy słońca jest dużo, spędzamy w biurze, lub ubrani w długie rękawy zakrywające całe ciało to nie produkujemy wystarczająco dużo witaminy D₃. W Polsce obecnie zaleca się, by suplementować witaminę D od września/października do okolic końca kwietnia. Jednak jeśli latem nie spędzasz co najmniej 20 min każdego dnia na słońcu w godzinach 10-17 z odkrytą większą powierzchnią ciała jak np. ramiona, nogi, szyja to i tak nie wyprodukujesz dla siebie wystarczająco dużo witaminy D₃. Nie jesteśmy też w stanie wyprodukować jej sobie na zapas ani dostarczyć jej odpowiednich ilości z dietą. W takich sytuacjach należy suplementować witaminę D nawet cały rok.

Można powiedzieć, że u kobiet z PCOS sytuacja jest jeszcze bardziej utrudniona. Po pierwsze kobiety z PCOS prawdopodobnie mają zwiększone zapotrzebowanie na witaminę D, ponieważ wykazuje ona działanie zmniejszające insulinooporność. Dodatkowo jeśli występuje otyłość, to zapotrzebowanie na witaminę D3 również się zwiększa. Warto wziąć to pod uwagę.

Witamina D pośrednio wpływa na metabolizm węglowodanów, dlatego jej odpowiedni poziom jest niezbędny w leczeniu PCOS. Poza tym witamina D wpływa na hamowanie wielu szlaków metabolicznych, które odpowiadają za stan zapalny w organizmie. Hamuje ona syntezę cytokin prozapalnych, które mogą być m.in. przyczyną rozwinięcia się insulinooporności.

Omega-3

Korzyści ze stosowania Omega – 3 u kobiet z PCOS zauważa się szczególnie w poprawie parametrów metabolicznych. Dzięki suplementacji omega – 3 poprawia się glikemia i tutaj szczególnie obniżenie insulinooporności. Zauważa się również  poprawę profilu lipidowego poprzez obniżenie cholesterolu całkowitego oraz trójglicerydów. Jest to istotne z punktu widzenia powikłań, jakie może nieść PCOS.

Poza wpływem na zdrowie metaboliczne omega – 3 wpływa pozytywnie na regulację poziomu androgenów, co może być pomocne u tych Pań, u których występuje nadmierna andorgenizacja. Omega-3 wykazuje również potencjał przeciwzapalny, zmniejsza się poziom białka C-reaktywnego (CRP), które świadczy o stanie zapalnym. W badaniach stosowano dawkę 1200-1500 mg/dzień.

Inozytol

Suplementacja inozytolem u kobiet z PCOS jest bardzo skuteczna w przywracaniu owulacji i obniżaniu insulinooporności. Najlepiej rozpoznanymi rodzajami inozytolu jest mio-inozytol i d-chiro inozytol, jednak stosunek powinien wynosić 40:1 mio- i D-chiro-inozytoli. Dodatkowo suplementacja mio-inozytolem przynosi poprawę stosunku LH/FSH, zmniejsza poziom androgenów, zmniejsza hirsutyzm, poziom prolaktyny, który często u kobiet z PCOS jest podwyższony. Poprawia również parametry lipidowe. Podsumowując: mio-inzoytol reguluję gospodarkę metaboliczną oraz hormonalną

Proponowana dawka, która wykazuje działanie korzystne u kobiet z PCOS to 4 g/dzień

Kurkumina

Potencjalne, korzystne działanie we wsparciu leczenia PCOS może mieć także kurkumina. W badaniach kurkumina wykazywała działanie obniżające poziom glukozy we krwi oraz insuliny na czczo. Z uwagi na fakt, że u kobiet z PCOS bardzo często dochodzi do zaburzeń gospodarki węglowodanowej, najczęściej insulinooporności — działanie kontrolujące glikemie, jakie wykazuje kurkumina, może być korzystne. Na ten moment niestety nie jest znana idealna dawka, w badaniach podawano dawki od 80 mg aż do 1500 mg/dzień. To spora różnica. Do suplementacji kurkuminą warto podejść bardzo indywidualnie by dobrać dawkę idealną dla danej osoby. Czas podawania wynosił od 6 do 12 tygodni.

Melatonina i magnez

Korzyści z suplementacji magnezem i melatoniną zaobserwowano w badaniu przeprowadzonym na grupie 84 kobiet z PCOS. Sprawdzono wpływ suplementacji magnezem, melatoniną oraz połączeniem magnezu i melatoniny. Jak się okazało, najkorzystniejszy wpływ miała suplementacja magnezem w połączeniu z melatoniną. U tych kobiet zmniejszył się hirsutyzm oraz ilość TNF-α (cytokina zapalna) oraz wzrosła zdolność antyoksydacyjna organizmu. To dość obiecujące wyniki zważając na fakt, że we wsparciu żywieniowym kobiet z PCOS zależy nam na obniżeniu stanu zapalnego w organizmie.

Warto zadbać też o rytm okołodobowy i dobrą jakość snu bo jak wspomniałam wcześniej, melatonina jest wydzielana przez nasz organizm w godzinach wieczornych i podczas snu. Jeśli zaburzymy ten naturalny proces możemy zmagać się ze zbyt niskim poziomem melatoniny.

Probiotyki w PCOS

Probiotyki są teraz bardzo w modzie, nic dziwnego, ich działanie jest bardzo korzystne pod warunkiem, że stosujemy szczepy o konkretnym udowodnionym działaniu. W przypadku PCOS jest nie inaczej i probiotyki również wykazują korzystne działanie w leczeniu PCOS. Najpierw kilka faktów na temat mikrobioty u kobiet z PCOS:

• kobiety z PCOS mają znacznie mniej różnorodną mikrobiotę jelitową niż kobiety bez PCOS
• mikrobiota może brać udział w rozwoju, ale także hamowaniu choroby, jaką jest PCOS
• kobiety, które mają ubogą mikrobiotę jelitową mają też zdecydowanie wyższy poziom androgenów, czyli tzw. hormonów męskich, które to właśnie objawiają się takimi  jak: tłusta cera, skóra głowy, czy owłosienie w dość nietypowych miejscach na ciele

Dietą można ogromnie wpłynąć na skład ilościowy i jakościowy mikrobioty. Sprawdzono też wpływ synbiotyku Sanprobi Super Formula. W badaniu wykazano, że przyjmowanie synbiotyku wraz z wprowadzeniem zmian w stylu życia poprawiło parametry zdrowotne kobiet z PCOS,  a probiotyk dodatkowo przyczynił się ogólnej poprawy stanu zdrowia. Zauważono poprawę takich aspektów jak:

• obniżenie poziomu testosteronu
• redukcja masy ciała
• redukcja stanu zapalnego
• zmniejszenie hirsutyzmu i insulinooporności 
• obniżenie poziomu trójglicerydów

W badaniu pacjentki stosowały 4 kapsułki synbiotyku dziennie przez okres 3 miesięcy.

Źródła:

1. Abdelazeem, B., Abbas, K. S., Shehata, J., Baral, N., Banour, S., & Hassan, M. (2021). The effects of curcumin as dietary supplement for patients with polycystic ovary syndrome: An updated systematic review and meta‐analysis of randomized clinical trials. Phytotherapy Research, 36(1), 22–32. https://doi.org/10.1002/ptr.7274
2. Benjamin, J. J., Kuppusamy, M., Koshy, T., Kalburgi Narayana, M., & Ramaswamy, P. (2021). Cortisol and polycystic ovarian syndrome – a systematic search and meta-analysis of case–control studies. Gynecological Endocrinology, 37(11), 961–967. https://doi.org/10.1080/09513590.2021.1908254
3. Chudzicka-Strugała, I., Kubiak, A., Banaszewska, B., Zwozdziak, B., Siakowska, M., Pawelczyk, L., & Duleba, A. J. (2021). Effects of Synbiotic Supplementation and Lifestyle Modifications on Women With Polycystic Ovary Syndrome. The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism, 106(9), 2566–2573. https://doi.org/10.1210/clinem/dgab369
4. Cianci, A., & Vitale, S. G. (2022). D-Chiro-inositol and PCOS: between myth and reality. The never-ending story. International Journal of Food Sciences and Nutrition, 73(5), 565–570. https://doi.org/10.1080/09637486.2022.2029830
5. Dorota, S. (2022). Zywienie w czasie ciazy i karmienia piersia. PZWL.
6. el Hayek, S., Bitar, L., Hamdar, L. H., Mirza, F. G., & Daoud, G. (2016). Poly Cystic Ovarian Syndrome: An Updated Overview. Frontiers in Physiology, 7. https://doi.org/10.3389/fphys.2016.00124
7. Melo, V., Silva, T., Silva, T., Freitas, J., Sacramento, J., Vazquez, M., & Araujo, E. (2022). Omega-3 supplementation in the treatment of polycystic ovary syndrome (PCOS) – a review of clinical trials and cohort. Endocrine Regulations, 56(1), 66–79. https://doi.org/10.2478/enr-2022-0008
8. Mousavi, R., Alizadeh, M., Asghari Jafarabadi, M., Heidari, L., Nikbakht, R., Babaahmadi Rezaei, H., & Karandish, M. (2021). Effects of Melatonin and/or Magnesium Supplementation on Biomarkers of Inflammation and Oxidative Stress in Women with Polycystic Ovary Syndrome: a Randomized, Double-Blind, Placebo-Controlled Trial. Biological Trace Element Research, 200(3), 1010–1019. https://doi.org/10.1007/s12011-021-02725-y
9. Papalou, O., & Diamanti-Kandarakis, E. (2016). The role of stress in PCOS. Expert Review of Endocrinology & Metabolism, 12(1), 87–95. https://doi.org/10.1080/17446651.2017.1266250
10. Shang, Y., Zhou, H., He, R., & Lu, W. (2021). Dietary Modification for Reproductive Health in Women With Polycystic Ovary Syndrome: A Systematic Review and Meta-Analysis. Frontiers in Endocrinology, 12. https://doi.org/10.3389/fendo.2021.735954
11. Szczuko, M., Kikut, J., Szczuko, U., Szydłowska, I., Nawrocka-Rutkowska, J., Ziętek, M., Verbanac, D., & Saso, L. (2021). Nutrition Strategy and Life Style in Polycystic Ovary Syndrome—Narrative Review. Nutrients, 13(7), 2452. https://doi.org/10.3390/nu13072452
12. ​​Stanowisko Zespołu Ekspertów Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego dotyczące stosowania preparatów zawierających myo-inozytol, przez pacjentki z zespołem policystycznych jajników (PCOS)
13. The relationship between vitamin D 3 and insulin in polycystic ovary syndrome – a critical review
14. Mei S, Ding J, Wang K, Ni Z, Yu J. Mediterranean Diet Combined With a Low-Carbohydrate Dietary Pattern in the Treatment of Overweight Polycystic Ovary Syndrome Patients. Front Nutr. 2022 Apr 4;9:876620. doi: 10.3389/fnut.2022.876620. PMID: 35445067; PMCID: PMC9014200.